Rok 2025 Rokiem Polskich Bohaterów z Katynia, Charkowa, Miednoje, Bykowni i innych miejsc
W uchwale podjętej 24 lipca 2024 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił polskich bohaterów pomordowanych w Katyniu, Charkowie, Miednoje, Bykowni i innych nieodkrytych jeszcze miejscach patronami roku 2025. 85 rocznica zbrodni, której dokonano wiosną 1940 r., na mocy decyzji Biura Politycznego KC ZSRS z 5 marca 1940 r., na przedstawicielach polskiej inteligencji i elit państwowych, jest okazją do uczczenia pamięci ofiar, ale także przypomnienie ich postaci. Ludzi o ogromnych zasługach dla Polski i wyjątkowym patriotyzmie. Wśród zabitych, oprócz oficerów wojska, policji i innych formacji mundurowych były też osoby cywilne: urzędnicy państwowi, nauczyciele, lekarze, prawnicy, inżynierowie, przedsiębiorcy, naukowcy (w tym również statystycy), sportowcy a także ich dzieci, między innymi:
- Tadeusz Piotr Czajkowski (1903-1940) – pracownik Instytutu Gospodarstwa Społecznego i Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie, zajmował się rynkiem pracy; była zastępcą redaktora głównego w Komitecie Redakcyjnym GUS – został zamordowany w Charkowie
- Jan Kanty Józef Wiśniewski – statystyk i ekonomista, profesor Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie
- Zygmunt Marian Berent – poligraf w Państwowej Drukarni w Warszawie
- Szczęsny Jaxa-Bykowski – publicysta, redaktor naczelny Poradnika Gospodarskiego
- Zygmunt Diehl – polonista, pracownik Księgarni Arcta w Warszawie
- Mieczysław Fabiszewski Mieczysław – dziennikarz Głosu Polskiego z Łodzi
- Jan Józef Fitzke – naukowiec, archeolog, kustosz w Muzeum Ziemi Łuckiej
- Tadeusz Jankowski – historyk, kierownik Miejskiej Biblioteki Publicznej w Grodnie
- Janusz Wojciech Libicki – naukowiec, profesor Uniwersytetu Poznańskiego
- Karol Ludwik Leliwa-Piotrowicz – filozof, bibliograf, dyrektor Biblioteki Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie
- Zygmunt Teodor Szklarzewski - inżynier , pracownik Zarządu Miasta Warszawy
Sejm podkreślił, że: uchwalenie tego zbiorowego patronatu służyć ma zainspirowaniu wszystkich środowisk lokalnych, z których wywodzili się ci ludzie, oraz wszystkich miejsc, gdzie mieszkali i żyją ich bliscy. Oddając cześć bohaterom, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej pragnie przypomnieć o nich jako o osobach (…) żywych postaciach reprezentujących wolną Polskę.
Przez 50 lat władze Związku Radzieckiego zaprzeczały swojej odpowiedzialności za zbrodnię katyńską. 13 kwietnia 1990 r. oficjalnie przyznały, że była to jedna z ciężkich zbrodni stalinizmu. Wiele kwestii nie zostało jak dotąd wyjaśnionych. Dla upamiętnienia ofiar, w 2000 r. otwarto trzy cmentarze: w Charkowie, Katyniu i Miednoje. W 2012 r., po trwających kilka lat ekshumacjach, otwarto cmentarz w Bykowni koło Kijowa.
Na podstawie dostępnych źródeł archiwalnych oraz dokumentów pamiętnikarsko-wspomnieniowych i opracowań dowiadujemy się, że w obozach obowiązywał m.in. zakaz organizowania przez osadzonych jeńców jakichkolwiek własnych inicjatyw, poza zatwierdzonymi przez obozowe władze, których wyraźnym zabarwieniem była indoktrynacja osadzonych. Polscy oficerowie organizowali jednak tajne wykłady i pogadanki o różnej tematyce. Ważną rolę odgrywało też czytelnictwo. W obozach oficerskich, obok bibliotek sowieckich o charakterze propagandowym, działały też zakonspirowane wypożyczalnie zorganizowane przez jeńców. Oczywiście nie posiadały one ani oddzielnego pomieszczenia, ani katalogów, a mimo to prosperowały bardzo dobrze, do końca się nie wsypały i przed wyjazdem oddano książki ich właścicielom. W obozach, przede wszystkim korzystano z książek prywatnych, które w znikomej ilości, niezarekwirowane, zostały wniesione do środka. Dzięki notatkom sporządzonym w pamiętnikach, odnalezionych podczas ekshumacji zwłok w Katyniu w 1943 r., można podać tytuły niektórych książek czytanych w obozie jenieckim w Kozielsku. Były to między innymi: Quo Vadis?, Bean Geste, Jeniec kaukaski, Zimowisko na Ledoczy, Jelito J. Kraszewskiego, Faraon, Żelazna korona, Wśród gór i pustyń Czele, Boska Komedia, Martin Eden, Collin contra Napoleon, U kresu sił, Teatr po wojnie, Na Paryż, Pod tchnieniem Sirocca, Przygody Imć Pana Mateusza Pełki, Rzeźnik z pod Verdun, Syn Bogów, Wojny polskie 1918-20 r., Popioły, Cichy Bor, Nostromo, Morze i Pomorze, Ostatni rozdział, Mogiła nieznanego żołnierza, Lalka, Powstanie religii i wiary w Boga, Wspomnienia i przygody, Znak czterech, Demon leśnego batalionu, Ksiądz Kordecki, Kapitan Irena, Podróż, Córka kapitana, Eugeniusz Oniegin, Dramat Etiopii, Potop, Przedświt, Wiosna, Nieboska [!] Komedia, Józef Piłsudski Pisma. T.7, Czy wszechświat się rozszerza, Pieniądze, Bez bielma, Oblicze świata, W dżungli, Znachor. Różne też były sposoby korzystania z nich. W obrazowy sposób przytacza to osadzony w Starobielsku Seweryn Ehrlich: Od jedenastej w nocy do siódmej rano można książkę mieć za dobre słowo. Wyciąga się człowiek na pryczy w odwrotnym kierunku, wsuwa głowę pod komin żarówki i czyta. O panu Wołodyjowskim i szturmie Zbaraża, o Bractwie Białego Lamparta, o przygodach generała Lassalle’a. Prąd elektryczny migoce kapryśnie biegnie po łatanych drutem kolczastym przewodach. Pod akompaniament wichru i chrapania płyną godziny. Najlepsze i najmilsze godziny. Bo deficyt można odespać i w dzień – prędzej minie i mniej o jedną kreskę w kalendarzu i bliżej swoboda czy zsyłka – któż to wie? Urządzano też wspólne czytania książek. Wiemy, że w Kozielsku czytano na głos nawet do drugiej w nocy Pana Tadeusza, Urodę życia i Znachora, a w Starobielsku - Trylogię.
Zestawienie tytułów niektórych tajnych odczytów w Kozielsku i Starobielsku:
- Amazonki
- Anglia i kolonie
- Hodowla pszczół
- Pogadanka o Dardanelach
- Idea Polski Żeromskiego
- Działania na południowym-wschodzie w czasie wielkiej wojny
- J. Conrad ,,U kresu sił”
- Ghandi
- Pogadanka o ,,Grubej Bercie”
- Felieton o Łodzi na podstawie wiadomości z listów
- Pogadanka o Niemczech. Geneza konfliktu i wojny
- Verdun
- Pogadanka o Francji
- Balsamowanie zwłok
- O teogonii Greków
- O lotnictwie
- Krzesło przez wieki
- Pogadanka: Uśmiech dziecka
- Odczyt o doktorze Freudzie
- O hormonach
- Organizacja lotnictwa w Polsce
- Pogadanka o Finlandii
- Pogadanka Helgoland dawniej i dziś
- Produkcja papieru
- O tytoniu, papierosach i PMT (Polski Monopol Tytoniowy)
- Odczyt o Śląsku
- O lordach ongiś i dziś
- Wykład o Gdyni
- Wykład o górnictwie
- Temperamenty i charaktery
- O utworzeniu republiki karelskiej
- Pogadanka: jak się rodzi gazeta
- Pogadanka: ważniejsze bitwy morskie
- Pogadanka: wykopaliska archeologiczne na Polesiu
- Pogadanka: o fotografii i fotografie
- Pogadanka: historia pieniądza w Polsce
- Pogadanka: Sztuka ludowa w Polsce
- O zatargu ks. arc. Sapiehy z Rządem i Prezydentem z powodu przeniesienia zwłok J. Piłsudskiego
- Pogadanka o skutkach przerywania ciąży i pożyciu małżeńskim
- Pogadanka o Wyspiańskim z deklamacją Warszawianki
Tekst na podstawie rozprawy doktorskiej:
Działalność kulturalno-oświatowa i życie religijne polskich jeńców wojennych osadzonych w obozach specjalnych NKWD Wrzesień 1939-maj 1940 / Krzysztof Bąk. – Siedlce : Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, 2021,
w oparciu o źródła archiwalne, pamiętniki i wspomnienia, między innymi:
- Poza ,,willą rozkoszy”: działalność kulturalno-oświatowa polskich jeńców wojennych w Rosji Sowieckiej w latach 1939-1940 / Tadeusz Gasztołd. – Koszalin : Pomerania Koszalin, 1995. – 207s. ; il.
- Pamiętniki znalezione w Katyniu / oprac. J.A. Stępek. – Paris; Warszawa : Editions Spotkania. – 353 s. : il.; 20 cm
- Uczeni polscy rozstrzelani w Katyniu, Charkowie, Twerze / Maria Magdalena Blombergowa // Analecta. 2002, 9/2(18), s. 7-62
- Katyń : lista ofiar i zaginionych jeńców obozów Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk / wstęp i opracowanie Andrzej Leszek Szcześniak. -- Wydanie II. -- Warszawa : Wydawnictwo Alfa, 1989. -- 366, [2] strony : ilustracje ; 21 cm.
Publikacja dostępna w zbiorach CBS pod sygnaturą 219661