Patroni Mazowsza 2025
Rok 2025 na Mazowszu jest poświęcony czterem wyjątkowym postaciom polskiej historii i kultury. To szansa na odkrywanie i poznawanie ludzi, którzy żyli, tworzyli i mieli wpływ na rozwój regionu. W 2025 roku obchodzimy 140. rocznicę urodzin Adama Chętnika, 175. rocznicę jego urodzin Aleksandra Gierymskiego, 95. rocznicę śmierci Wilhelma Lilpopa oraz 70.rocznica śmierci Tadeusza Sygietyńskiego.
Adam Chętnik (1885 – 1967) był etnografem i miłośnikiem kultury kurpiowskiej, muzealnikiem, działaczem społecznym i politycznym. Jego dorobek naukowy liczy ponad 100 prac. Był posłem na Sejm I kadencji w II RP, należał do Polskiej Akademii Umiejętności. W 1903 r. założył pierwszą w Nowogrodzie bibliotekę publiczną. Tworzył poezję, był muzykiem amatorem grającym na wielu instrumentach, twórcą zespołu pieśni i tańca oraz lutnikiem. Założył Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie. Gromadził ciekawe okazy przyrody nieożywionej, znaleziska archeologiczne, numizmaty, dokumenty historyczne, a nade wszystko zabytki etnograficzne. Angażował się w opór wobec rusyfikacji, polegający na bojkocie szkół z rosyjskim językiem wykładowym. Od 1912 r. wydawał pismo Drużyna przeznaczone dla młodzieży wiejskiej. Czasopismo ukazywało się z przerwami przez 12 lat. W latach 1919–1922 ukazywało się redagowane przez Chętnika pismo Gość Puszczański, na łamach którego zajmował się między innymi sprawami Kurpiów i ich sąsiadów – Mazurów pruskich, z uwzględnieniem interesów ogólnopolskich. Rozpoczął wydawanie serii Biblioteczka Pogranicza Prus Wschodnich. Wiele opracowań ukazywało się z samodzielnie wykonanymi przez autora rysunkami i fotografiami. Swoje umiejętności ilustratorskie doskonalił w Szkole Rysunku im. Wojciecha Gersona oraz na kursach organizowanych przez Towarzystwo Miłośników Fotografii. Podczas II wojny światowej Adam Chętnik musiał opuścić Nowogród i ukrywać się w związku ze swoją przedwojenną działalnością polityczną i publikacyjną, zwłaszcza tą związaną z Mazurami. Zamieszkał w Warszawie pod przybranym nazwiskiem Antoniego Chojnowskiego. Doktoryzował się na tajnym uniwersytecie (Pożywienie Kurpiów, jadło i napoje zwykłe, obrzędowe i głodowe). Swoje spostrzeżenia dotyczące życia codziennego, obyczajów, folkloru, okupacyjnego humoru a także doświadczeń terroru i postawy wobec losu Żydów opisał w maszynopisie Pod niemiecko-hitlerowskim obuchem. Po wojnie organizował Muzeum Regionalne w Łomży, otwarte w 1948 r. W latach 1951–1958 pracował w Muzeum Ziemi w Warszawie na stanowisku kustosza działu bursztynu. Imię Adama Chętnika noszą szkoły i muzea oraz założony przez niego Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie. Całe życie pozostał wierny swoim ideałom, pasji badawczo-naukowej, działalności kulturalno-oświatowej, zgodnie z życiowym credo: Czyniąc, zastanawiam się, czy to będzie dobre dla Polski.
W Centralnej Bibliotece Statystycznej można zapoznać się z następującymi publikacjami autora:
- Kurpie: polska, ziemie i człowiek / Adam Chętnik. – Kraków : Orbis, 1924. - (Bibljoteczka Geograficzna Orbis. Serja 3, t. 47)
Syg. w CBS 10 065
- Warunki gospodarczo-kulturalne na pograniczu kurpiowsko-mazurskim. Rozwój stosunków osiedleńczych, leśnych, rolnych itp. opartych na przykładach i cyfrach, z uwagami o tem, jak podnieść stan gospodarczy i kulturalny ludu puszczańskiego nad Narwią / Adam Chętnik. – Łomża : Staraniem Oddziału Kurpiowskiego Towarzystwa Krajoznawczego, 1927. - (Bibljoteczka Pogranicza Prus Wschodnich; nr 3)
Syg. w CBS 10 221
- Oświata Polska : organ Wydziału Wykonawczego Zjednoczenia Polskich Towarzystw Oświatowych. Warszawa1929-1939
Syg. w CBS 13 353
- Ziemia : ilustrowany miesięcznik krajoznawczy, organ Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Kraków 1914-1939, 1946-1949
Syg. w CBS 3800
Aleksander Gierymski (1850-1901) należy do grona najwybitniejszych polskich malarzy XIX w., prekursor polskiego impresjonizmu, obserwator i kronikarz życia codziennego XIX-wiecznej Warszawy. Był młodszym bratem malarza Maksymiliana Gierymskiego. W 1867 r. rozpoczął naukę w warszawskiej Klasie Rysunkowej. Studia kontynuował w Akademii Sztuk Pięknych w Monachium. Zaczął współpracować jako ilustrator z czasopismami warszawskimi (m.in. z Kłosami, Tygodnikiem Ilustrowanym), z czasem również z niemieckimi i austriackimi. W latach 1873-79 przebywał we Włoszech, a następnie do 1884 r. mieszkał w Warszawie, gdzie nawiązał bliższe kontakty ze Stanisławem Witkiewiczem i Antonim Sygietyńskim, współpracując z nimi w redakcji Wędrowca. W czasopiśmie zamieszczał liczne ilustracje, przede wszystkim widoki ulic i zaułków miejskich, którym nadawał charakter reportażu krajoznawczo-obyczajowego. Obrazy Gierymskiego tworzone w okresie warszawskim, jak Pomarańczarka, Brama na Starym Mieście, Przystań na Solcu, Trąbki, Piaskarze i wiele innych, prezentują sceny z życia biedoty Powiśla i Starówki. Poczynając od 1885 r. przebywał niemal wyłącznie za granicą, w Monachium, Paryżu oraz miastach włoskich. Oderwany od rodzinnych stron zaczął malować obrazy mniej osobiste. Ośrodkiem jego zainteresowań stał się pejzaż (widoki zamku Kufstein, Fragment Rotenburga, krajobrazy nadmorskie). Wielokrotnie malował nokturny miejskie, które dawały mu możność studiowania trudnych zagadnień związanych ze sztucznym oświetleniem (nokturny monachijskie, Opera paryska w nocy, Zmierzch nad Sekwaną). Krótkotrwały pobyt w kraju w latach 1893–1895 w związku ze staraniami o katedrę malarstwa w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie spowodował u Gierymskiego nowy przypływ zainteresowań życiem człowieka. Obrazy z okresu krakowskiego to jasne, słoneczne pejzaże, sceny rodzajowe czy studia portretowe mieszkańców Bronowic (Chłopiec niosący snop, Karczma w Bronowicach, Droga w Bronowicach). Należąca do tej grupy dzieł Trumna chłopska, przy ogromnej prostocie i oszczędności środków wyrazu, wyróżnia się siłą ekspresji oraz głębią psychologicznej prawdy w ukazaniu bólu rodziców po śmierci dziecka. Ostatnie lata życia Gierymskiego upłynęły we Włoszech. Z tego okresu pochodzą takie m.in. obrazy: Wnętrze bazyliki San Marco w Wenecji, Piazza del Popolo w Rzymie czy widoki Werony, seria słonecznych widoków włoskich parków, m.in. ogrodów willi d'Este w Tivoli, w których w całej pełni ujawniła się umiejętność Gierymskiego utrwalania na płótnie ulotnych wrażeń, właściwa malarstwu impresjonistycznemu (m.in. Park włoski, Pinieta di Villa Borghese w Rzymie). W obrazach tych, utrzymanych w jasnej, pastelowej gamie kolorystycznej, artysta po mistrzowsku oddał subtelną grę światła i barw, decydującą o chwilowym wyglądzie oglądanego motywu pejzażowego.
Stanisław Wilhelm Lilpop (1863-1930) był przemysłowcem, współzałożycielem Podkowy Leśnej i fotografem. W latach 1884-1889 studiował na Wydziale Handlowym Politechniki Ryskiej. W 1909 r. sprzedał większość odziedziczonego majątku ziemskiego i wyjechał do Kenii. Na fotografiach utrwalił nieistniejącą już bogatą kulturę, obrzędowość i stroje miejscowych ludów. W 1928 r. wybudował willę Stawisko dla swojej córki Anny i jej męża Jarosława Iwaszkiewicza. Był wiceprezesem Polskiego Związku Stowarzyszeń Łowieckich. Pisywał do Łowcy Polskiego pod pseudonimem „Stanli”. Stanisław Lilpop pozostawił po sobie bogatą kolekcję barwnych, trójwymiarowych fotografii. Rejestrował codzienność, która go otaczała. Oprócz miejskich scenek rodzajowych są to obrazy polowań, dokumentacja z powodzi w Paryżu oraz reporterskie zdjęcia z podróży do Afryki. Lilpop był pierwszym polskim fotografem wykonującym barwne zdjęcia stereoskopowe w technice autochromu, czyli zdjęcia na szklanych światłoczułych płytkach. Świadczyć o tym może zachowany portret córki Hanny Lilpopówny z przyjaciółką Marią Wysocką z maja 1909 r. Dziewczynki mają biało-niebieskie sukienki, a we włosach czerwone kokardy, w tle są żółte kwiaty i las. Dobrze zachowane barwy oddają nastrój pogodnego, wiosennego dnia. W willi, jaką fotograf amator wybudował dla swej córki i jej męża, znajduje się pokaźna kolekcja szklanych klisz, papierowych odbitek, osobistych dokumentów i sprzętu używanego przez Stanisława Wilhelma. Cała kolekcja składa się z 550 oryginalnych diapozytywów na szkle, w tym 21 w kolorze, oraz ponad 1000 odbitek na papierze.
Tadeusz Sygietyński (1896-1955) był wybitnym kompozytorem, dyrygentem, pedagogiem muzycznym, założycielem Państwowego Zespołu Ludowego Pieśni i Tańca Mazowsze. Przyczynił się do promocji polskiej muzyki ludowej na całym świecie. Uczył się w szkole muzycznej we Lwowie. Z powodu trudnej sytuacji materialnej zmuszony był do podjęcia pracy. W wieku czternastu lat był korepetytorem chórów w Konserwatorium i Operze Lwowskiej. W 1911 r. w warszawskim Instytucie Muzycznym podjął studia z zakresu gry na fortepianie oraz kompozycji. Studia kompozytorskie kontynuował w Lipsku oraz Wiedniu, tam też studiował etnografię i medycynę. Jako kompozytor zadebiutował w 1913 r. Kantatą na 100. rocznicę śmierci Księcia Józefa Poniatowskiego. W latach 1923-26 pracował jako dyrygent w teatrach operowych w Grazu, Zagrzebiu i Lublanie. W 1925 r. założył i przez rok prowadził Orkiestrę Filharmoniczną w Dubrowniku. Po powrocie do kraju rozpoczął współpracę z Polskim Radiem (jako reżyser muzyczny i autor popularnych słuchowisk) oraz z teatrami rewiowymi (jako dyrygent i kompozytor). Był też dyrygentem teatralnym we Lwowie, Krakowie, Łodzi i Warszawie. W czasie II wojny światowej komponował i akompaniował żonie Mirze Zimińskiej podczas jej koncertów w stołecznych kawiarniach oraz na estradach powstańczych. Wówczas też zrodził się pomysł utworzenia zespołu ludowego. W 1948 r. w Karolinie pod Warszawą założył i wraz z żoną prowadził Państwowy Zespół Pieśni i Tańca Mazowsze. Występował z nim zarówno w kraju i za granicą. W latach 1953-1955 prowadził folklorystyczny Zespół Pieśni i Tańca Warszawa. Tadeusz Sygietyński komponował piosenki ludowe, 20 tańców ludowych (najbardziej znane to: Trzy tańce polskie na orkiestrę i Oberek na orkiestrę), 28 piosenek estradowych, operę-balet Karczma na rozdrożu, Szkice mazowieckie i koncert fortepianowy Capriccio. Najbardziej znane utwory Mazowsza opracowane przez niego to: Kukułeczka, Polonez warszawski, Warszawski dzień, Ej przeleciał ptaszek.
W 2025 r. w całym województwie mazowieckim odbywają się wydarzenia związane z życiem i twórczością patronów. Jest to świetna okazja, by lepiej poznać ich dorobek oraz miejsca, z którymi byli związani.