Biblioteka łańcuchowa w Oleśnicy
Okres średniowiecza to fascynujące czasy, również pod względem piśmiennictwa. Książki początkowo pisane były ręcznie – na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około drugiej połowy XII w., a rozpowszechnił zwłaszcza w XIV stuleciu, głównie w klasztornych skryptoriach. Z czasem powstały w miastach warsztaty kopistów, zajmujących się przepisywaniem ksiąg, takich specjalistów posiadały także uniwersytety i kancelarie dworskie. Do książki odnoszono się w średniowieczu z ogromną czcią, a kopiowanie tekstów rękopiśmiennych traktowano jak zaszczyt. Książki były niejednokrotnie bardzo bogato i pięknie zdobione, przez to bardzo cenne. Biblioteki więc, żeby ochronić je przed kradzieżą musiały znaleźć sposób ich bezpiecznego udostępniania. Jednym z pomysłów była forma biblioteki łańcuchowej, w której książki przykuwane były do pulpitu łańcuchem. W Europie istnieje jeszcze kilka bibliotek, które stosowały ten system i zachowały się do dziś. Są to biblioteki kościelne we Włoszech, książnice w holenderskim Zutphen i angielskim Hereford oraz najmłodsza, ale jedyna zachowana w swym pierwotnym miejscu placówka w kościele zamkowym w Oleśnicy niedaleko Wrocławia na Śląsku. Podobna funkcjonowała w Legnicy w Kościele pod wezwaniem św. Piotra i Pawła, ale po drugiej wojnie światowej została włączona do zbioru Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Księgozbiór łańcuchowej biblioteki Złotoryi przewieziono natomiast do Warszawy, do Biblioteki Narodowej. Biblioteka łańcuchowa w Oleśnicy to zabytek kulturalno-historyczny o wyjątkowym znaczeniu. Założył ją książę ziębicko-oleśnicki Karol II Podiebrad w 1594 r. Miała umożliwiać oleśnickim duchownym, nauczycielom, uczniom gimnazjum oraz zainteresowanym mieszkańcom miasta dostęp do lektury, pełniła zatem funkcję publicznej biblioteki gimnazjalnej i kościelnej. Zawalenie się kościoła podczas remontu w dniu 15 lipca 1905 r., nie spowodowało strat w bibliotece - kruchta kościoła pochodząca z XIII w. nie uległa zniszczeniu. Na czas odbudowy kościoła i wymiany dachu cenne zbiory przeniesiono do zamku. Po odnowieniu pomieszczenia, wstawieniu nowych, drewnianych regałów księgozbiór wrócił na swoje miejsce i w tej postaci dotrwał do dziś. Zbiory książkowe, pochodzące z darów, rozmieszczono w kruchcie południowej mieszczącej się na piętrze nad wejściem do kościoła w niewielkim pomieszczeniu, liczącym około 14 metrów kwadratowych. Księgi ustawiono formatami w drewnianych regałach ściennych, a na środku pomieszczenia ustawiono stół (pulpit), przy którym czytelnicy mogli z nich korzystać. Dzieła chroniono przed kradzieżą przy pomocy łańcuchów mocowanych do książek (inkatenacja). W przypadku dzieł większego formatu – łańcuch był dłuższy (długość śląskiego łokcia – 60,3 cm) i mocniejszy. Książki o mniejszym formacie były chronione krótszym i słabszym łańcuchem. Na końcu każdego łańcucha znajdowało się kółko, które zakładano na drewniany drążek, znajdujący się nad pulpitem (stołem) czytelniczym . Łańcucha książkowego nie można było odczepić od drążka bez udziału bibliotekarza. W późniejszym okresie drewniane drążki były zastępowane metalowymi. Łańcuchy te zapobiegały też zsuwaniu się książek z pulpitów. Zachowany księgozbiór, oprócz literatury teologicznej, użytkowej religijnej zawiera pozycje z dziedziny prawa i astrologii. Interesujące jest to, że niektóre starodruki ewangelickie oprawiono w średniowieczne pergaminy ze starymi katolickimi rękopiśmiennymi tekstami liturgicznymi, a także hebrajskimi apokryfami. Książki udało się ukryć na czas wojny, a w tej chwili zarówno budynek, jak i znajdujące się w nim woluminy, są odrestaurowane. Obecnie księgozbiór liczy 239 egzemplarzy. Wśród nich znajdują się: wielojęzyczna Biblia, autorstwa Ariae Montaniego, Historia Comitiarum, pióra Jerzego Coelestiniego, 12 tomów dzieł Marcina Lutra, szereg traktatów Melanchtona, Baronii Annales, leksykon grecko-łaciński oraz dzieło na temat św. Grzegorza. Biblioteka Łańcuchowa w Oleśnicy jest pod wieloma względami unikatowa i warta obejrzenia.
Zdjęcie: arch. Polska Press. Źródło: Portal Oleśnica nasze miasto, 2023, https://olesnica.naszemiasto.pl/ksiazki-trzymane-na-lancuchach-jedyna-taka-biblioteka-w/ar/c7-7934043 [dostęp: 2023-05-22]
