231. rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 r.
Konstytucja 3 maja 1791 r., a właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3-go maja 1791 roku regulowała ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Była pierwszą w Europie i drugą na świecie, po konstytucji amerykańskiej z 1787 r., spisanym aktem prawnym takiej rangi. Przed jej ogłoszeniem termin konstytucja służył do określania wszelkich ustaw uchwalanych przez Sejm. Dopiero po 3 maja 1791 pojęcie to nabrało swojego nowoczesnego znaczenia, jako podstawowy akt prawny bądź ustawa zasadnicza. Wstępny projekt nowej konstytucji został przygotowany przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego z udziałem między innymi Stanisława Małachowskiego, Ignacego Potockiego, Hugona Kołłątaja oraz osobistego sekretarza króla Scipione Piattoliego. Zwolennicy Konstytucji, w obawie przed użyciem siły przez stronnictwo moskiewskie, przyśpieszyli termin obrad nad dokumentem o dwa dni (wcześniej miał to być 5 maja 1791), korzystając z faktu, że główni oponenci nie powrócili jeszcze z wielkanocnej przerwy świątecznej. Obrady sejmowe i przyjęcie Konstytucji odbyły się na Zamku Królewskim w Warszawie. Akt został uchwalony przez połączone stany w Sali Senatorskiej. Następnie 7 maja marszałkowie sejmowi wydali uniwersał ogłaszający uchwalenie konstytucji. Głosił on m.in.: Ojczyzna nasza już jest ocalona. Swobody nasze zabezpieczone. Jesteśmy odtąd narodem wolnym i niepodległym. Opadły pęta niewoli i nierządu. Konstytucja 3 maja ujęta była w 11 artykułach. Wprowadzała prawo powszechnej niepodległości dla szlachty i mieszczaństwa oraz trójpodział władzy na ustawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król) i sądowniczą. Zmieniła ustrój państwa na monarchię dziedziczną, ograniczyła znacząco demokrację szlachecką, odbierając prawo głosu i decyzji w sprawach państwa szlachcie nieposiadającej ziemi (gołocie), wprowadziła częściowe zrównanie praw osobistych mieszczan i szlachty oraz stawiała chłopów pod ochroną państwa, w ten sposób łagodząc nadużycia pańszczyzny. Ustawa zniosła kilka instytucjonalnych źródeł słabości rządu i anarchii, m.in. liberum veto, konfederacje, skonfederowane sejmy oraz nadmierny wpływ sejmików ziemskich. Ograniczała nadmierne immunitety prawne i polityczne przywileje. Konstytucja została jednak obalona przez konfederację targowicką popieraną przez Rosję, w wyniku interwencji wojsk rosyjskich w czasie wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku. Konstytucja przestała w praktyce obowiązywać 24 lipca 1792 r. w momencie przystąpienia króla do konfederacji targowickiej, czyli po nieco ponad 14 miesiącach. Sejm grodzieński uznał wtedy Sejm Czteroletni za niebyły i uchylił wszystkie ustanowione na nim akty prawne. Mimo rozbiorów i utraty niepodległości, przez 123 lata rozbiorów Konstytucja przypominała o walce o niepodległość. Zdaniem jej dwóch współautorów Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja była ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny.
Pamięć o Konstytucji narodowej przez kolejne pokolenia pomagała podtrzymywać polskie dążenia do niepodległości i stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa. W Polsce uznaje się ją za ukoronowanie wszystkiego, co dobre i oświecone w polskiej historii i kulturze. Od czasu odzyskania niepodległości w 1918 r., święto Konstytucji 3 maja było obchodzone jako najważniejsze święto państwowe. Podczas II wojny światowej uroczystości te zostały zabronione. Dopiero w 1981 r. władza ludowa zezwoliła na obchody 3-majowe. Od 1989 r. święto Konstytucji 3 maja znów jest świętem narodowym, a od 2007 r. obchodzone jest również na Litwie.Oryginał rękopiśmienny Konstytucji 3 maja 1791 początkowo był przechowywany w Wilanowie w zbiorach Archiwum Publicznego Potockich zgromadzonych przez Stanisława Kostkę Potockiego, uczestnika obrad Sejmu Czteroletniego. W latach 70. XIX w. na mocy umów rodzinnych archiwum zostało przekazane do podkrakowskich Krzeszowic, a po 1945 r. powróciło do Warszawy i znalazło się w Archiwum Głównym Akt Dawnych.
