Wokół Literackiej Nagrody Nobla
27 listopada 1895 r. w Paryżu Alfred Nobel napisał ostateczną wersję czterostronicowego testamentu. Szwedzki wynalazca i przedsiębiorca postanowił w nim ustanowić fundusz, z którego procenty każdego roku mają być rozdzielone w formie nagród tym, którzy w roku poprzedzającym przynieśli ludzkości największe korzyści. Odsetki od kapitału podzielone mają być na pięć równych części z przeznaczeniem na pięć różnych dorocznych nagród - za najważniejsze odkrycia w dziedzinie fizjologii lub medycyny, chemii, fizyki, pracy na rzecz pokoju oraz literatury dla tego, kto stworzył najwybitniejsze dzieło o tendencji idealistycznej. Nie bez znaczenia zapewne było, że Alfred Nobel próbował swoich sił jako pisarz. Pod koniec życia, w 1891 r., osiadł w San Remo i oddał się pisarstwu, tworząc na przykład tragedię zatytułowaną Nemezis (poświęconą Beatrix Cenci). Znał kilka języków obcych i już od najmłodszych lat czytał w oryginale dzieła Woltera, Wordswortha, Shelleya, Puszkina, Turgieniewa i Byrona. Zgodnie z wolą fundatora, laureaci mają być wybierani bez względu na ich narodowość, a nagroda ma mieć charakter międzynarodowy. Jako organ przyznający nagrodę, Nobel wskazał Akademię Szwedzką. Została ona założona na wzór Akademii Francuskiej króla Gustawa III z 1786 r. Akademia składa się z 18 członków, znanych jako De Aderton (Osiemnastu). W jej skład wchodzą szwedzcy pisarze, poeci, filolodzy i historycy. Członkowie Akademii wybierani są dożywotnio. Nad wyborem laureata pracuje Komitet Noblowski, składający się z czterech lub pięciu osób, wybrany spośród członków Akademii na okres trzech lat. Nazwiska kandydatów do wyróżnienia mogą być zgłaszane przez członków Akademii Szwedzkiej oraz innych instytucji o podobnym charakterze. Prawo to otrzymali także uniwersyteccy profesorowie literatury i filologii, laureaci literackiej Nagrody Nobla oraz przewodniczący stowarzyszeń odpowiedzialnych za twórczość literacką w poszczególnych krajach. Komitet Noblowski po zgłoszeniu nominacji do 31 stycznia tworzy listę i przekazuje ją Akademii do zatwierdzenia. Wybieranych jest 15-20 kandydatów wstępnych, później listę zawęża się do 5 finalistów. Następnie członkowie Akademii zapoznają się z twórczością kandydatów, a członkowie Komitetu przygotowują raport na temat każdego z autorów. Odbywa się dyskusja nad twórczością finalistów, a w październiku członkowie Akademii ostatecznie wybierają zwycięzcę. 10 grudnia (w dniu rocznicy śmierci fundatora) w Sztokholmie odbywa się uroczysta ceremonia wręczenia literackiej Nagrody Nobla. Po raz pierwszy przyznana ona została w 1901 r., a laureatem został Sully Prudhomme, francuski poeta. Otrzymał ją za wybitne osiągnięcia poetyckie, a zwłaszcza za idealizm, doskonałość artystyczną oraz niezwykłe połączenie duchowości i intelektu. W latach 1901–2024 literacka Nagroda Nobla została przyznana 117 razy (siedmiokrotnie nagrody nie przyznano), przy czym wyróżnionych zostało 121 osób. W latach 1904, 1917, 1966 i 1974 Akademia Szwedzka nagrodziła po dwie osoby. Dwie osoby odmówiły przyjęcia nagrody. W 1958 r. był to Boris Pasternak, który początkowo zaakceptował wyróżnienie, później jednak odmówił ze względu na naciski władz ZSRR oraz Jean-Paul Sartre - nie przyjmował on żadnych nagród za swoją działalność literacką, czym umotywował odmowę przyjęcia nagrody w 1964 r. W 1931 r. nagrodę przyznano pośmiertnie i otrzymał ją Erik Axel Karlfeldt. Od 1974 r. Statut Fundacji Nobla zabrania pośmiertnych wyróżnień, o ile śmierć nie nastąpiła po ogłoszeniu nominacji. W latach 1901–2024 najczęściej nagradzani byli pisarze tworzący w języku angielskim (31 wyróżnień), następnie – francuskim (15 nagrodzonych) i niemieckim (14 laureatów). Oprócz nagrody pieniężnej laureat otrzymuje medal oraz dyplom. Medal, zaprojektowany został przez Erika Lindberga. Na awersie widnieje podobizna Alfreda Nobla, a na rewersie przedstawiony jest młody mężczyzna siedzący pod wawrzynem, słuchający i spisujący pieśń Muzy. Nad tym obrazem umieszczona jest inskrypcja pochodząca z Eneidy Wergiliusza: Inventas vitam iuvat excoluisse per artes (Uczyńmy życie lepszym przez naukę i sztukę). Na dole medalu wygrawerowane są imię i nazwisko nagrodzonego oraz napis ACAD. SUEC. oznaczający Akademię Szwedzką. Dyplom literackiej Nagrody Nobla nie ma stałego wyglądu. Rokrocznie, po ogłoszeniu nazwiska laureata, dyplom projektowany jest z odniesieniem do jego twórczości. Treść dyplomu jest niezmienna i jest ona kaligrafowana po szwedzku. W 2023 r. literacką Nagrodę Nobla otrzymał norweski pisarz - Jon Fosse za jego nowatorskie sztuki i prozę, które oddają głos temu, co niewypowiedziane. W r. 2024 nagrodę przyznano południowokoreańskiej pisarce Han Kang. Została ona doceniona za intensywną prozę poetycką, która mierzy się z historycznymi traumami i obnaża kruchość ludzkiego życia. W Polsce ukazało się kilka książek Han Kang. Przetłumaczone na język polski zostały m.in. Biała elegia, Nie mówię żegnaj, Wegetarianka i Nadchodzi chłopiec.
Wśród laureatów literackiej Nagrody Nobla jest także pięciu Polek i Polaków:
1905 r. - Henryk Sienkiewicz za wybitne osiągnięcia w dziedzinie epiki i rzadko spotykany geniusz, który wcielił w siebie ducha narodu (Qvo vadis)
1924 r. - Władysław Reymont za wybitny epos narodowy. Jest to powieść wyjątkowa w najnowszej literaturze, prawdziwy epos prozą. A choć jest to epos o charakterze narodowym, dzięki bogactwu i prostocie opisu ziemi staje się absolutnie uniwersalny (Chłopi)
1980 r. - Czesław Miłosz za to, że z bezkompromisową jasnością postrzegania wyraził warunki, na jakie jest wystawiony człowiek w świecie ostrego konfliktu
1996 r. - Wisława Szymborska za poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach ludzkiej rzeczywistości
2018 r. - Olga Tokarczuk za wyobraźnię narracyjną, która z encyklopedyczną pasją reprezentuje przekraczanie granic jako formę życia